زعفران الحدید یا زنگ آهن و ظرفیتی تری اکسید آهن قسمت اول

یکی از ترکیبات آهن دار که در طب قدیم استفاده می شده زعفران الحدید یا زنگ آهن سه ظرفیتی Fe₂O₃ بوده است

هرچند گفتیم که اصل معالجه کمخونی با غذاهای آن دار بهتر است باشد نه با قرص آهن و نه ترکیبات آهن دار اما بر خلاف ادعای مدعی در طب

د زعفران‏ الحدید زنک آهن است زاج [1]

 

فرهنگ نفیسى ؛ ج‏3 ؛ ص1784

زنگاهن‏

(zang -han) ا. پ. اکسید آهن و زعفران‏ الحدید.[2]

 

فرهنگ نفیسى، ج‏3، ص: 1760

زعافیر. و زعفران‏ الحدید: زنگ آهن.[3]

 

فرهنگ فارسى برهان قاطع ؛ ص465

زنکاهن-

با ها بر وزن پس دادن چیزیست که آن را به عربى زعفران‏ الحدید مى‏گویند و ساختن آن چنان است که بیاورند براده آهن و با آب نم کنند و بر روى صفحه آهنى تنک سازند و بگذارند تا خشک شود بعد از آن بکوبند و ببیزند آنچه بماند باز نم کنند و خشک سازند و همچنین تا همه به رنگ زعفران گردد طبیعت تازه آن سرد باشد و چون کهنه گردد گرم و خشک شود و در قابضات به کار برند.[4]

 

کتب طبى انتزاعى (عربى) ؛ ج‏16 ؛ ص247

و منها المغناطیس و هو الحجر الذی یجذب الحدید، و من عقاقیر هم المولدة التی لیست بأصلیة، الزّنجار و هو یتخذ من النحاس تجعل صفائحه فی ثفل الخلّ فیصیر أخضر فینحت عنه و یعاد فیه حتى یصیر کله زنجارا، الزنجفر یتخذ من الزئبق و الکبریت یجمعان فی قواریر و یوقد علیها فیصیر زنجفرا و للنار قدر تخرجه التجربة مرة بعد أخرى و الوزن أن تأخذ واحدا من زئبق و واحدا من کبریت، الاسرنج أسربّ یحرق و یشبّ علیه النار حتى یحمر: المرداسنج هو أن یلقى أسرب فی حفرة و یطعم آجرّا مدقوقا و رمادا و یشدد النفخ علیه حتى یجمد فیصیر مرداسنجا، القلیمیا خبث کل جسد یخلص، الاسفیداج یتخذ من صفائح الرصاص بالخل نحو ما یعمل بالزنجار، و کذلک زعفران‏ الحدید من الحدید، و التوتیا دخان النحاس و دخان الکحل.[5]

 

الأحجار الکریمة ؛ ص301

و من البوارق یحصل على البواطق، زجاج أخضر. و یسمون هذا أصلا لأنه یقبل الألوان. و هذا بذاته ینسبک فی نافخ نفسه‏[6] أو فی أتّون الزجّاجین و وزنه بالقیاس إلى القطب الأکهب تسعة و تسعون و ثلث.

و منهم من یبدل الاسرنج بالمرداسنج لأنه من الأسرب المحرق أیضا إلّا أنه أخبث.

و من قواعدهم فی الألوان، إن الصفرة من الاسرنج أو المرداسنج.

و ربما ذکروا فیها زعفران‏ الحدید و هو صدأه.[7]

 

الأغذیة و الأدویة عند مؤلفی الغرب الإسلامی ؛ ص424

[و أخذنا عن شیخنا][8] ابن هذیل‏[9]- رحمه اللّه- أنّ زعفران‏ الحدید غایة فیها تقلع من الأصل و یکتحل الجفن، و زعفران‏ الحدید هو صدأه إذا ترک یصدأ ثم یغسل و یسحق و یکتحل به.[10]

 

دائرة المعارف بزرگ طب اسلامى ؛ ج‏3 ؛ ص328

زعفران الحدید:

زنگ آهن است که آن را سوهان کرده بر روى صفحه پهن نموده تر مى‏کنند و بر جاى نمناک بگذارند تا زرد شود بعد از آن کوبیده اجزاى زرد شده آن را، بلکه زومار به دستور گذارند و تکرار عمل نمایند تا آن همه زعفران گردد.

شیاف آن جهت قطع حیض و نفاس و جهت قطع خون بن دندان و تقویت آن نافع و خوردن یک قیراط آن مانع آبستنى است و در صناعت جزو عظیم است.[11]

دکتر فاضل موسوى مى‏گوید: بر حسب معمول آهن استعمالش و تحزیرش طرق مختلف دارد که در زمان ساق آن را یا خود گرد را اصلاح کرده و بعد کشته درست کرده استعمال مى‏کردند، یا آن را سرخ کرده در آب سرد گذاشته آن آب را استعمال مى‏کردند یا چرک آن را که وقت آب کردن آهن از آهن جدا مى‏شود استعمال مى‏کردند یا با عملیات مختلف از سرکه یا آهن را با خرقه گذاشته از آن ماده مى‏گرفتند، تمام این قسمها طرق مختلفى دارد و آهن به هر صورت خواص ثابت دارد که براى قوت و کم اشتهایى‏

دائرة المعارف بزرگ طب اسلامى، ج‏3، ص: 329

خوراک، مقوّى دل و معده معروف است و به‏طور خارجى حابس خون بواسیر، قبض کننده خون دهان است، بواسیر و طحال را مفید است و در خضاب مو درست کردن آن را استعمال مى‏کنند و زعفران الحدید هم داراى همین خواص مى‏باشد.

روایت از جابر بن حیان:

زعفران‏ الحدید که آن را زنجار الحدید و صداء الحدید نیز مى‏گویند و به یونانى فارونورا مى‏نمامند و آن زنگ آهن است به این طریق مى‏گیرند که اوراق آهن را در حفره جاى نمناکى ایستاده کنند به نحوى که بعضى بر بعضى دیگر تکیه کند و اندکى فاصله داشته باشد. پارچه آغشته به سرکه تند بپوشند و در هر سه روز پارچه را خیس نمایند و در این مدت زردى که بر اوراق آهن نشیند آن را جدا کرده باشند که آن زعفران‏ الحدید است و بعضى براده آهن بر صفحه پهن کرده تر مى‏نمایند و در جاى نمناک مى‏گذارند تا زرد شود بعد کوبیده اجزاى زرد شده را مى‏گیرند و به دستور تکرار عمل مى‏کنند تا همه زعفران گردد و مى‏گویند: بهترین اقسام آن، بخصوص در طب آن است که براده آهن را با ربع وزن آن نوشادر ساییده در زمین دفن کنند تا ده روز همه زعفران بگردد و آن بارد قابض است و کهنه آن گرم و خشک در دوم، طلاى آن داخس و داء الثعلب و خشونت پلک و ناخنه و بواسیر و بثور مقعد و نقرس را نافع و با سرکه دانه‏هاى چرکى را مفید و پاشیدن آن قاطع خون لثه و محکم کننده آن حالتى قریب به حال ریزه‏هاى آهن و براده آهن خورده به هم مى‏رسد و علاج آن، آن است که در گذشته ذکر شد.[12][13]

 

دقائق العلاج / نام‏داروهاج‏2 / 22 / فهرست نامهاى داروئى ..... ص : 2

زعفران‏ الحدید: زنگ آهن، اکسید آهن، ر ک داروهاى مرکب‏

 

دقائق العلاج ؛ ج‏2 ؛ ص484

زعفران‏ الحدید (زنگ آهن):

همراه با سرکه براى بادسرخ و دانه‏ها (بثورات) گرم نافع است.[14]

 

دقائق العلاج ؛ ج‏2 ؛ ص199

1- زاج الجلاء:

مقدارى زاج آهن و یا مس را تقطیر کرده و سپس مقدار دیگرى زاج را در مایع تقطیرشده حل مى‏کنند و در دستگاه تقطیر دورى بمدت هشت روز بر آتش ملایمى مى‏گذارند سپس آن را برمیدارند اندازه خوراکش از یک سوّم تا دو سوّم درهم است این دارو اخلاط غلیظ را از راه قى خارج مى‏کند و باید آن را با آب و شکر و یا عرق بادیان و آب جوجه و آب گوشت بخورند و در تبها و بیماریهاى معده و آبریزشها، طاعون، درد مفاصل، کمر و نیز براى التیام زخمها مفید است و پس از آن باید کمى گلشکر ببیمار بخورانند در کودکان پنج گندم آن کرمها را مى‏کشد و داروى مبارک‏

دقائق العلاج، ج‏2، ص: 200

و پرارزشى است که در دنیا مانند ندارد.

2- زاج الحدید و النحاس:

ورقه‏هاى نازکى از مس یا آهن را با مقراض پاره‏پاره کرده و در ظرفى از گل پخته مقدارى از آن و مقدارى گوگرد سائیده ریخته و بر آتش تندى مى‏نهند پس از یک ساعت همین‏که دود تمام شد آن را بر- مى‏دارند و مى‏سایند و مى‏بیزند و دوباره آن را در ظرفى از سفال مى‏ریزند و مانند انتیموان مى‏سوزانند و مى‏سایند و براى هریک رطل آن سه اوقیه گوگرد سائیده ریخته و چهار ساعت آن را مى‏سوزانند و پنج یا شش بار کار را تکرار مى‏کنند و هر دفعه از مقدار گوگرد مى‏کاهند تا به یک اوقیه برسد سپس آن را در ظرفى چوبین مى‏سایند و آب بر آن مى‏ریزند تا حل شود که اگر مس بکار رفته باشد آسمان‏گون مى‏گردد و اگر از آهن استفاده شده باشد سبز مى‏شود سپس آن را صاف کرده و با آتش ملایمى مى‏پزند تا نصف شود و آن را در جاى سردى مى‏گذارند تا زاج مانند قطعات زاج کبود ببندد. و همین‏که باندازه کافى رسید براى بیرون آوردن جوهر آن مانند وقتى‏که براى روح الزاج عمل مى‏شود کار مى‏کنند اندازه خوراکش از پنج تا شش گندم همراه با عرق نعناع یا آب جوجه است و براى ضعف معده و برودتها و بدى گوارش و بطور کلى براى همه بیماریهاى معده چه سرد باشد و چه گرم بنا بخاصیتى که دارد مفید است سنگ کلیه و مثانه را خرد مى‏کند و آتش تبها را همراه با گلاب مى‏نشاند براى بیماریهاى سر مفید است در درمان طاعون همراه با شکر خورده مى‏شود و اگر با تریاق استعمال شود عرق‏آور است و زیان جیوه را دفع مى‏نماید مالیدن آن براى داء الثعلب مفید است در بیمارى جرب و خارش مالیدن آن سودمند مى‏باشد، براى همه بیماریهاى سودائى و عفونى نافع است، بستگیها را مى‏گشاید و گندزدا است و کسى که آن را نوشیده باید لباس زیاد بپوشد و در جاى گرمى‏

4

 زاج سبز قویتر است و راه استخراج جوهر زاج این است که آن را نرم مى‏کوبند و در ظرفى ریخته آب بر آن مى‏ریزند و مى‏جوشانند تا بنصف برسد و دوباره آب بر آن مى‏ریزند و مى‏جوشانند تا در تفاله‏اى که باقى مى‏ماند مزه‏اى نباشد سپس آبرا یک شب بحال خود گذارده صبح آن را صاف مى‏کنند و مى‏جوشانند تا ببندد و دوباره بر آن آب مى‏ریزند و آن را حل مى‏کنند سپس مى‏گذارند تا کبریتیت آن رسوب کند بعد آن را صاف کرده، مى‏جوشانند و منعقد مى‏کنند تا هفت مرتبه سپس آن را در گلاب حل کرده و مى‏جوشانند و منعقد و در سایه خشک مى‏کنند اما دیگى که بکار مى‏رود باید کاملا پاکیزه باشد و بوئى از نمک قلیا یا سایر کلسها (ظاهرا بمعنى قلیائیها است. مترجم) در آن نباشد زیرا اگر به زاج بوئى از قلیائیها برسد سیاه مى‏شود سپس آن را برداشته براى استعمال نگاه مى‏دارند. اندازه خوراکش تا دو سوّم درهم است اما براى ساختن ملح الزاج باید نخست آب زاج محلولى را که کبریتیتش گرفته شده با جوشاندن به نصف برسانند و آنگاه یک شب آن را در جاى سردى بگذارند و هرچه را که مانند نمک منعقد شد بردارند.

5- زعفران‏ الحدید (اکسید آهن دو ظرفیتى):

براده آهن خالص را

دقائق العلاج، ج‏2، ص: 203

مى‏شویند تا پاکیزه شود سپس آن را خشک کرده با آب مرطوب و باز خشک کرده عمل را چندین بار تکرار مى‏کنند تا آهن زنگارى شود و یا آن را در جاى مرطوبى مى‏گذارند تا چنین شود سپس آن را در آب مى‏ریزند تا قسمت حل شدنى آن حل گردد و مقدارى از آن ته‏نشین کند سپس آب زردرنگ را در ظرفى مى‏ریزند تا زعفران آهن رسوب کند و آن را خشک کرده برمیدارند این ماده براى خفقان و بیماریهاى رطوبتى معده سودمند است. خوراکش شش تا دوازده گندم است گاه ورقه‏هاى آهن را در ماء الکبریت فرو برده و بیرون مى‏آورند و چند روز در جاى مرطوبى مى‏گذارند و زنگ آهن را از آن مى‏تراشند و عمل را تکرار مى‏کنند تا باندازه‏اى که مى‏خواهند برسد این ماده براى استسقاء مفید مى‏باشد گاه ورقه‏هاى آهنى را بر روى تیزابها (اسیدها) و نزدیک به آن مى‏آویزند و در جاى گرمى مى‏گذارند تا بخارهاى لطیف آن مایع بورقه‏ها برسد و آنها را زنگارى کند و بهتر این است که این زنگار شسته شود، آسانتر این است که براده‏هاى آهن را در آبهاى مناسبى بریزند تا در یک لحظه زنگار بزند سپس باید آن را بشویند تا خوش‏بو شود گاه براده فولاد را با سرکه تندى مرطوب و در بوته‏اى که بر آتش نهاده شده خشک و عمل را پنج بار تکرار و آنگاه ماده را سائیده و ضبط مى‏کنند اندازه خوراکش دو تا سه گندم است معده و نیروى باه را تقویت مى‏کند و باید همراه با گلشکر خورده شود.[15]

 

دقائق العلاج / ج‏1 / 433 / فصل استسقاء ..... ص : 428

انتیموان دیافریطقون مناسب است و همچنین انواع تربد معدنى اگر در کبد قرحه‏اى نباشد بسیار مفید مى‏باشد و نیز اگر صفرا و قرحه‏اى نباشد جوهر انتیموان سودمند است حب التربد سى‏ام، دهن السلاطین، سرکه عنصلى، دهن الانیسون، دهن الکبریت خالص، ذهب المحلول، رامک، ملح الخبث زعفران‏ الحدید (زنگ آهن)، زیبق الحیوة، شراب الاشوس المفرح- السیسنبرى، شند، طرطر زاج همراه با آب عسل، مفرّح انطاکى، عرق الصینیات اشوس ساجى، ماء الاصول، معجون الانتیموان، معجون دیافریطقون، نمک قلیا، نمک لؤلؤ، ملح المرجان مفید مى‏باشند.

 

مخزن الادویه (طبع جدید) ؛ متن‏جلد1 ؛ ص852

صداء الحدید: زعفران‏ الحدید است که به فارسى زنگار آهن نامند.[16]

 

مخزن الادویه (طبع جدید) ؛ متن‏جلد1 ؛ ص835

زنجار الحدید: زعفران‏ الحدید است.[17]

 

مخزن الادویه (طبع جدید) ؛ متن‏جلد1 ؛ ص434

زعفران‏ الحدید

ماهیت آن‏: زنگ آهن است که آهن را براده نموده بر روى صفحه پهن کرده تر کنند و در جاى نمناک گذارند تا زرد شود بعد از آن کوبیده اجراى زرد شده آن را بگیرند و باز به دستور بگذارند و تکرار عمل نمایند تا همه زعفران گردد و بهترین اقسام آن خصوصاً در صناعت آنست که براده حدید را با ربع آن نوشادر ساییده در زمین دفن کنند تا ده روز مجموع زعفران شود.

طبیعت آن‏: گرم و خشک.

افعال و خواص آن‏: قابض و از جمله سموم است. ضماد آن جهت نقرس و بواسیر و داخس و خشونت پلک چشم و ناخنه و داء الثعلب و با سرکه جهت باد سرخ و جوششهاى حاره مجرب و فزرجه آن جهت قطع حیض و ذرور آن جهت قطع خون بن دندان و تقویت آن نافع و یک قیراط آن مانع آبستنى است و از خوردن آن حالتى قریب به توبال آهن و براده آن خورده به هم مى‏رسد و مداواى این مداواى آنست و در توبال در حرف تا مذکور شد.[18]

 

مجموعة مصنفات فی الخیمیاء و الإکسیر الأعظم ؛ ص323

و الحدید المزعفر و ذلک ان زعفران‏ الحدید کائن من شیئین و هو الحدید و الندوة المزنجرة[19]

 

الصیدنة فی الطب (داروشناسى در پزشکى) ؛ ص35

عبارت «زعفران‏ الحدید» (زنگ آهن- ترى‏اکسید آهن)[20]

 

منهاج الدکان و دستور الأعیان فی أعمال و تراکیب الأدویة النافعة للأبدان / 127 / أشیاف یمنع طلوع الشعر فی الأجفان: ..... ص : 127

بعد أخذه بالمنقاش یقطر على موضع الشعر فإنه یمنعه أن یعود و یطلع، نقلته عن القاضی فتح الدین: زعفران‏ الحدید و زاج من کل واحد جزء. زنجار و نشادر و توتیا و توبال النحسا من کل واحد نصف جزء یسحق و یعجن بمرارة التیس، و یشیف و یرفع نافع.

 

 

برچسب‌ها: آهنزنگزعفران الحدید