نمک های فلزاتی همانند آهن در طب قدیم

زاج سبز یا سولفات آهن

زاج ازرق یا کات کبود یا سولفات مس

فردوس الحکمة فی الطب / 104 / الباب الثانی فی الشجات ..... ص : 104

إن الأوائل کانوا یغسلون الشجة بشراب مسخن بالزیت و صوف نظیف و إن انصدع اللحم صب فیه دهن خل فاتر ثم یخاط الجلد بإبریشم أو کتان و یذرّ من دواء اللبان فإنه ینفع من سیلان دم الشجة، و هو من الصبر وزن درهم و من اللبان وزن درهم و من دم الأخوین وزن درهمین، یدق و یذر على الشجة، و إن زدت فیه من الکافور وزن نصف درهم و من الزاج‏ الأخضر الکرمانی وزن نصف درهم کان أقوى له، و إن أصابه ورم فخذ من ورد یابس و جلنار و آملج و سماق أجزاء سواء و یطبخ و یصب من مائه على الورم، أو یؤخذ صفرة البیض و دهن ورد و شی‏ء من مرتک و زعفران یدق جمیعا و یطلى على الموضع، فإن دام الورم عولج بما یحلل و یذیب مثل المر و اللبان من کل واحد وزن درهمین و من الصبر وزن ثلاثة دراهم و من علک الأنباط وزن درهمین و شی‏ء من الطلاء و من الشمع خمسة دراهم، یذاب الشمع بدهن ورد و یدق سائر الأدویة و یجمع و یوقد تحته نار لینة و یساط رفیقا فإذا برد وضع منه على الورم.

 

الذخیرة فی علم الطب (معالجة الأمراض بالأعشاب) / 90 / فى أنواع القلاع: ..... ص : 89

و العلاج منه: أن یدلک بسکر طبرزد وحده فإن أجزى، و إلا دلک بالزاج المنجانى معجونا بعسل و هذا الزاج‏ أخضر أو زاج الشب فإن أجزى ذلک و إلا نقى البدن بما یخرج الرطوبات و کذلک الحضض له نفع فیه.

 

الحاوی فی الطب / ج‏1 / 182 / ابتداء فی الکلام فی القروح و المواد الحادة التی تسیل إلى العین، و الکلام فی البثور و المواد الحادة ..... ص : 182

______________________________
- الحل قد کانت سیالة فانعقدت، فالقلقطار هو الزاج‏ الأصفر و القلقدیس هو الأبیض و القلقنت هو الأخضر و السوری هو الأحمر، و هی کلها تنحل فی الماء و الطبخ إلا السوری فإنه شدید التجسد و الانعقاد، و الأخضر أشد انعقادا من الأصفر و أشد انطباخا- کتاب الجامع للمفردات 2/ 148.

 

الحاوی فی الطب / ج‏6 / 196 / 410 - زاج: ..... ص : 196

قال ج: إنه یمکن أن یکون الزاج‏ الأحمر و القلقطار و الزاج‏ الأخضر إنما یختلف فی الغلظ و اللطافة، و ألطفها الأخضر؛ و القلقطار قوته وسطى بین هذین. و هذه الثلاثة کلها تحرق، و تحدث فی اللحم قشرة صلبة بعد الإحراق؛ و فیها مع إحراقها قبض.

 

الحاوی فی الطب / ج‏6 / 196 / 410 - زاج: ..... ص : 196

و الزاج‏ الأخضر متى أدنی من اللحم المعرى کان تلذیعه إیاه أقل من تلذیع القلقطار على أنه حار حرارة لیست بدون حرارة القلقطار، و لکن إنما صار فیه هذا موجودا للطافة جوهره. و القلقطار و الزاج‏ الأخضر یذوبان و ینحلان إذا طبخا بالنار؛ فأما الزاج‏ الأحمر فلا یذوب و لا ینحل، لأن جموده جمود قوی حجری، کما أن الزاج الأخضر لما کان قد نضج بحرارته الطبیعیة فضل نضج على نضج القلقطار صار حقیقا أن یکون أعسر انحلالا و ذوبانا من القلقطار.

 

من لا یحضره الطبیب / 67 / القلاع و البثور الحمر فی الفم ..... ص : 66

یؤخذ کافور و ورد و نشا و کزبرة یابسة و السماق المنقى من حبه و عدس مقشر و بذر بقلة حمقاء أجزاء سواء و من السکر الطبرزد مثل نصفها یدلک به الفم و یمسک منه أیضا فی الفم مع ماء ورد قد نقع فیه السماق أو ماء بعض الفواکه التی ذکرناه. و ینفع من القلاع الأبیض أو یدلک بالسکر الطبرزد دلکا جیدا کذلک العسل و ماء الزاج‏ الأخضر أو ماء الشب.

 

منافع الأغذیة و دفع مضارها / 24 / أبو بکر الرازی الکیمیائی ..... ص : 24

و کان أکثر مقام الرازی ببلاد العجم و صنف هنالک کتبا کثیرة فی الطب و غیره، و کان الرازی مشتغلا أیضا بالعلوم الحکمیة فائقا فیها و له فی ذلک تصانیف کثیرة یستدل بها على جودة معرفته و ارتفاع منزلته و کان فی أول أمره قد عنی بعلم السیمیاء و الکیمیاء و له اکتشافات کیمیائیة أهمها زیت الزاج‏ (الحامض الکربیتیک) و الغول (الکحول) و استحضر الأول باستقطار کبریتات الحدید اسمها بالعربیة (الزاج الأخضر) فلما استقطرها خرج منها سائل سماه زیت الزاج و لا تزال طریقة الرازی إحدى طرق استحضار هذا الحامض إلى الیوم و أما الغول فاستحضره باستقطار مواد نشویة و سکریة متخمرة کما نسب إلیه أن استحصل على الذهب من صهر بعضهم لمعادن الخسیسة و أن جواریه کن یطبخن له أنفس الأطعمة فی أوان من الذهب. و إلى الرازی ینسب اختراع الخزم الذی کانت تستعمله الأطباء و لا زالت الأعراب تستعمله و هو أن یثقب الجلد و یجعل فیه خیط غلیظ لسیلان الصدید فی معالجة الخراجات و ذکرت مجلة (اللنسیت) فی أحد أعدادها أن الرازی کتب فی کیفیة خیاطة الجروح البطنیة بأوتار العود و کان الرازی معاصرا لإسحق بن حنین و من کان معه فی ذلک الوقت. و أورد (فرند) ما ذکره الرازی فی کتاب المنصوری عن الدجالین قوله: (للمشعوذین و الدجالین فی الطب حیل کثیرة لا تکفی لاستیعابها رسالة کاملة لو أننی أردت ذلک، و لکن جهلهم المطبق و قحتهم الشدیدة تعادلان الجرح الشائن الذی یقترفونه فی تعذیب المرضى بلا سبب فی ساعاتهم الأخیرة.

 

المنصوری فی الطب / 605 / [ز] ..... ص : 605

و الزاج‏ الأخضر (و هو کبریتات اول اکسید الحدید). و الزاج الأبیض (و هو کبریتات الخارصین) و غیر ذلک.

 

طبقات الأطباء و الحکماء (ترجمه) ؛ پیشگفتارمحقق ؛ ص117

(48)- این کلمه در العیون و الاخبار و در بیشتر کتب مفردات طبى: بصورة «قلقطار»، نوشته شده است، اما ابن جلجل: در اینجا و در شرح نامهاى عقاقیر ص 17: «الخلقطارى»- نوشته است و این کلمه بدین شکل باصل یک کلمه یونانى آن یعنى: (خلکاتاروس) نزدیک تر است، و این کلمه از کلمه یونانى قدیم تحول یافته، زیرا حرف اول این کلمه ( (خاء) تلفظ مى‏شود نه (قاف)، این ماده معدنى نامهاى دیگرى نیز دارد از جمله: (قلقدیس)، (قلقند)، و این ماده همان (زاج‏) معروف است که انواع گوناگون آن مانند: زاج احمر، اصفر، اخضر، ازرق مى‏باشد و زاج ازرق- کات کبود- امروزه آن را: «سلفات مس» مى‏گویند براى اطلاع از ماهیت آن و کیفیت ساختن و فوائد آن به کتاب «قانون ص 167، و ابن الیطار 3: 148- 152) مراجعه شود.[1]

 

کناش فی الطب / 31 / صفة دواء للسعفة التی تحدث فی الیدین و الرجلین ..... ص : 31

______________________________
(1) قلقدیس: من الزاج‏، هو الأخضرVitriol vert .

 

 

 

مجموعة مصنفات فی الخیمیاء و الإکسیر الأعظم ؛ ص310

قد کنا ذکرنا لک فى کتاب الامامة قول امیر المؤمنین علىّ بن ابى طالب علیه السّلام الذى قاله فى خطبة البیان و قد سئل هل الکیمیاء وجود فقال لعمرى انّ له وجود او قد کان و سیکون و هو کاین فقالوا بینه لنا یا امیر المؤمنین فقال ان فى الاسرب و الزاج‏ و الزیبق و الزجاج و الحدید المزعفر و الزنجار و النحاس الاخضر لکنوز لا یوقف على غابرهن فقالوا ابنه یا امیر المؤمنین لنا فقال اجعلوا بعضه ماء و بعضه ارضا و افلحوا الارض بالماء و قد تمّ فقالوا ازدنا یا امیر المؤمنین فقال لا زیادة على هذا و ما زادت علیه الفلاسفة و لو زادوا علیه لتلاعب به الناس و هذا انما الغرض فیه یا اخى ما حکیناه لک عن فرفیریوس خاصة اذ کان الزاج لیس من الحجر و لکنه خادم فاعلم ذلک و قال سقراط ان العدد التام الاول و هو ائه‏[2] الکمال اذ کانت اجزاوه مساویة

مجموعة مصنفات فی الخیمیاء و الإکسیر الأعظم (کتاب الحجر)، ص: 311

لجملته و قال بقراط الطبیب ان المرتین و البلغم و الدم انما تتکون من الطعام و الشراب و قال روسم الرومى انّ فى التسدیس علما لیس فى جمیع الزاجات علم یشبهه لانه نظیر التّثلیث و مخالف له و مضاعف به و قال ایضا فى السّباعیة قولا لیس مختصا به و هو الذى علیه جمیع فلاسفة المنجمین من ان الکواکب السبعة هى المدبرة لامر العالم کله و کذلک جاء به الدین فى الائمة السبعة و انما الحق بذلک ما یتبع کل واحد من اللواحق و النقباء و النجباء و الکروبیون(Page 11) و المؤمنون و التوالى و النطقاء و المطلقین و اشباه ذلک من الاشخاص على طریق السعى و الخدمة و الالات المحتاج الیها فى التدبیر و السیاسة و امثال ذلک و لهذه العلة قسمت الافالیم سبعة و ورد الشرع بالارضین السبع و السموات السبع و قد کنا ذکرنا لک فى کتاب اخراج ما بالقوة الى الفعل‏[3] ان الشکل السباعى لا یقوم علیه برهان و انه شکل نارى‏[4]

 

آبله و سرخک (ترجمه الجدری و الحصبة) / النص / 76 / فصل نهم در موادى که آبله را خشک کنند ..... ص : 74

زاج‏ سبز یا زاج قبرس- سولفات آهن‏-Sulfate de fer یاCouperose verte یا زاج حاجى طرخانى،

 

آبله و سرخک (ترجمه الجدری و الحصبة) / النص / 131 / و - مواد شیمیائى و داروئى نباتى و حیوانى و معدنى ..... ص : 130

زاج‏ سبز (یا زاج قبرس یا سولفات آهن‏ یا زاج حاجى ترخانى(Couperose verte ,Sulfate de fer)

 

المنصوری فی الطب (ترجمه) ؛ ص685

زاج‏Ferrous sulphate White vitriol :(z j)

نمکى کانى شیمیایى است در طبیعت شکل کانى آن وجود دارد همان گونه که در آزمایشگاه نیز ساخته مى‏شود، گونه‏هایى، گوناگون دارد همگى آن از سولفات (ترکیب گوگرد با یک فلز) پدید مى‏آید و هرکدام آنها رنگى ویژه دارند از این هر زاگ (- زاج‏) را با رنگ آن نام‏گذارى مى‏کنند زاگ (زاج) سبز (سولفات آهن‏) زاگ (زاج) آبى (سولفات مس)، زاگ (زاج) سپید (سولفات روى) و جز آن.

(ذ: زاگ (زاج) سپید قلدیس، شوغاز، به یونانى «خلقنیس»، به شیرازى «زاغ سیبى» گویند. زاج سرخ را «سورى» خوانند. زاگ سبز را «قلقنت و کلقند» گویند. زاج زرد

المنصوری فی الطب (ترجمه)، ص: 686

«قلقطار» به پارسى «زاگ (زاج) شتر دندان» که بهترین آن مصرى است. زاگ سرخ و زرد و سبز در نیرو برابرند ولى در غلظت و لطافت با هم تفاوت دارند لطیف‏ترین سپید، نیرومندترین سبز و غلیظترین سرخ و قلقطار میانه‏ى همه آنهاست. (دهخدا))[5]

 

 

برچسب‌ها: نمکآهنسولفات آهنزاج سبز